Kur'ân Harfleri - قرآن حرفلرى

Tamamen Osmanlı hattatları tarafından keşfedilen celî dîvânî, dîvânînin celîsi manasına geliyorsa da ikisi arasında fark vardır. Celî dîvânî, dîvânîye nispetle daha geniş bir kalemle yazılır. Harfleri daha süslüdür ve istifli yazılır. Harfler sülüsteki gibi birbirini keser. Kompozisyon îcâbı satırda boşluk bırakılmamasına dikkat edilir. Harf bünyeleri daha girifttir. Aklâm-ı sitte’de kullanılan tezyînî işâretler bu yazıda da kullanılır.

Cami, çeşme, mezar taşı, mimârî eserler ve büyük levhalardaki istifli yazıların nasıl yazıldığını çoğumuz düşünmüşüzdür. Hele caminin merkez kubbesindeki yazının oraya nasıl yazıldığını, nakşedildiğini merak etmişizdir. Yazımızda bu konuyu îzâh etmeye çalışacağız. Hat san’atı ıstılahında bu çeşit yazılara “celî yazı” denir.

İslam yazı sanatını zirveye taşıyan hattat olarak tanımlanan Şeyh Hamdullah Amasya’da doğmuştur. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte tarihçiler 1426-1429 olabileceğini kaydetmektedirler. Hamdullah Çelebi, dini ilimleri ve edebi bilgileri devrinin meşhur alimi Şehzade II. Bayezid ve Ahmed’in hocası Hatip Kasım Efendi’den tahsil etmiş, ileri seviyede Arapça öğrenmiştir.

Hat sanatında kullanılan çeşitli renk ve kıvamdaki sıvı yazı malzemesidir. Arapça’da midâd ve hibr, Farsça’da siyâhî, zekâb, zügâlâb denilir. Birkaç maddenin birleşiminden oluştuğu için Türkçe’de mürekkep denilmektedir.

Kur’ân-ı Kerim’de Kehf Sûresi 109. âyette “De ki : Eğer Rabbinin sözlerini (yazmak) için denizler mürekkep olsa, onun bir benzerini de destek için getirmiş olsak, Rabbinin sözleri bitmeden, denizler biterdi.” Lokman Sûresi 27. âyette mürekkep lafzen zikredilmeden aynı mana ifâde edilmektedir. “Eğer yerdeki ağaçların hepsi kalem, deniz, ardından yedi deniz daha mürekkep olsa, Allah’ın sözleri (yazmakla) tükenmez. Şüphesiz Allah, çok güçlüdür, işi sağlam yapandır ve yaptığında hikmet bulunandır.” Çeşitli hadislerde de mürekkepten söz edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy kâtiplerine mürekkebi iyi yapmalarını emrettiği rivâyet edilmektedir.

Tezhip, Arapça “zeheb” (altın) kökünden gelmektedir. Altınlamak, süslemek anlamına kullanılmıştır. Istılah olarak; “El yazması kitapları, murakkaaları, hüsn-i hat levhalarının kenarlarını boya ve altın süslemelerle tezyîn etme işine” veya “ezilmiş altın –asla yaldız değil- ve çeşitli renklerle kâğıt üzerine yapılan bezeme sanatına” denir. Tezhiblenmiş eserlere müzehheb, müzeyyen; tezhib yapan kişiye de müzehhib veya müzehhibe denir.

Kitap bezeme san’atı olan tezhibin ilk örneklerine Uygur fresklerinde rastlanmaktadır. Gazneliler döneminde bezeme san’atında geometrik motifler sık kullanılmıştır. Bu devirde yazılmış kûfî yazıların süslemesinde rûmî ve hatayî motiflere yer verilmiştir.